زانستى بۆماوەى

زانستى بۆماوەى

:- زانستێکى تایبەتە بە جینەکانى(gene) زیندەوەران و گیانلەبەرانو،هەروەها سیفاتەکانى بۆماوە کەلە باوکەوە بۆمندال دەگوازرێتەوە لە ریگاى بۆماوەیەکان،ئەم زانستە زیاتر لە جۆرەکانى سیفەتەکانى مرۆف لە یەکچون و جیاوازى لە جینەکانى مرۆفەکان و چەندین گاریگەرى سەرەکى و دەرەکى لە سەر سیفەتەکانى نێوان باوک و دایک و مندال دەکۆلێتەوە. بۆماوە لە ئەنجامى مادە بۆماوەیەکان کە پێى دەلێن(کرۆمۆسۆم chromosomes).زهنستى بۆماوەى لەسەر بیرۆکەى زاناى بەناوبانگ(مەندەلى)هاتە کایەوە،کەتوانى توێزینەوە لەسەر ئەو سیفەتانەى کە لە مرۆف دەگوازرێتەوە لە رێگاى باوک و مندالەوە. هەروەها چۆنیەتى دابەش بونیان بەسەر تاکێک کە لەدوو کەس(پیاو و ئافرەت)پێکدێت ، ئەمە ئەو توێزینەوەیە بە زانستى کلاسیک دەناسرێت. لەسەردەمى پێشکەوتنى ئەمرۆى تەکنەلۆجیا زاناکانى بۆماوەى بوارێکى زانستیان بۆ رەخسا تاکو بتوانن لەزانستى جینەکان زیاتر بکۆلنەوە و هەروەها لە زنجیرە وردیەکانى ترشى ئەمینى لە چوار چێوەى (DNA)و(RNA) کە مادەى بۆماوەى یەکان لەخۆ دەگرێت، هەروەها کاردەکات لە بەستنەوەى جینەکان ، ئەمەش تازەتریین پرۆزەى بۆماوەییە کە پێى دەلێن (پرۆزە جینیەکانى مرۆف)لەم پرۆزەدا باس لە گشت قۆناغەکانى پێکهێنانى جینەکانى مرۆف دەکات، بۆیە زانستە بۆماوەییەکان بە گشتى لەناو (کرۆمَسۆمەکان)دەبن،کە ئەم کرۆمۆسۆمانەش لەناو توێکلەى خانەکان دا هەیەو ئەویش بە رۆلى ئەرکەکانیەوە(DNA) هەلگرتوە
کە هەموو سیفاتەکانى ئەو کەسەى دروست دەبێت تیدا یە کە بریتیە لە ماددە جینەکان(gene)
کۆپیکردن لەزانستى بۆماوەى دا coling transcription :-کردارێکى تایبتمەندە لە رێگاى وەرگرتنى خانەیەک کە بمانەوێت لێوەى کارى کۆپیکردن ئەنجام بدەین، دواتر وەرگرتنى توێکلەى یان ناوکى ئەم خانەیەوپاشان لەگەل ناوکى خانەى کە دەمانەوێت مەگەل خانەى یەکەم ئەنجامێکى کۆپى کردنمان دەست بکەوێت ، تێکەل دەکرێت جا یان لەریگاى کارى تێکەلکردنى لەناو کۆ ئەندامى زاوزێ لە گیاندارانیان لەرێگاى تاقیگەى زانستى تایبەت بەم کردارە، یەکەمین کارى کۆپى کردن لە سالى1996لەلایەن زاناى ئۆسکوتلەندى(ئەیان ویلمون) کە توانى کارى کۆپى کردن بۆ(بەرخ)ێک بکات کە ناونرا بەرخى کۆپى کراو(دولى)ئەم زانایە توانى لە کردارى کۆپى کردنەکە سەرکەوتو بێت و ئەمەو(دولى) لە پیرەمەرێکى نەخۆش کۆپیکراو و وەلە پێشبینى زاناکانى ئەم پرۆزەیە دەربارەى بەرخى دۆلى کە بۆ ماوەى 11 ---12 سال دەزیت.ئەمەو دواى 2 سال لەتەمەنى دۆلى ئەویش دەبێتە هەلگرى بەرخێک و بە سەرکەوتوى بەرخەکەى دەبێت ، بەلام دواتر ئەم بەرخە توشى نەخۆشى(رۆماتیزم)دەبێت ئەمەو دولى دواى 8 سال زیاو دواتر بەم نەخۆشیە توشبوە مرد و ئەمەو (ئەیان ویلمۆن)دەربارەى مردنى دولى گوتى هۆى نەخۆشى دولى ناگەرێتەوە سەر کۆپی کردنەکە بەلکو بۆتەمەنى کە زۆربوە بۆگیانلەبەرى(مەرو مالات) ئەمەو ئەم پرۆزەیە لەلایەن پەیمانگاى (دۆزلین) ى ئوسکتلەندى ئەنجام دراوە. وەهەروەها دواى بەرخى دولى چەندین کارى کۆپىکردنى گینلەبەان هاتە کایەوە.کۆپى کردنى مشک سالى1997 دواتریش چێل لە1998 بەراز لە 2000 و پشیلە لە 2002.
مرۆف چۆن دروست دەبێت ؟! :- مرۆف تەنیا لەخانەیەک دروست دەبێت و ئەم خانەیەش تەنیا لە 46 کرۆمۆسۆم لەخۆ دەگرێََت. کە ئەم 46 کرۆمۆسۆمەش خۆى لە دوولایەنەوە پەیدا دەبێت کە ئەوانیش((مەنى پیاو و هێلکەى ئافرەت))ە کە هەریەک 23 کرۆمۆسۆم دەبێت.سیفاتە بۆماوەییەکان لەرێگاى مندالەوە دەگوازرێتەوە واتە لە دایک و باوک بوچ مندال، ئەویش بەهۆى (بۆیە بۆماوەییەکان)کە بە (کرۆمۆسۆم)ناسراوە. کەئەمەش لە یەککرتنى هەر 23کرۆمۆسۆم لە
پیاو و ئافرەت . دەبێتە مرۆفێکى تازەو خانەکانى زیاد دەکات و گەشە دەکات تاوەکو مرۆفێکى تازەى لێ دروست دەبێت xx+ xy= xx xy.
ئەم46 کرۆمۆسۆمە لە 23کرۆمۆسۆمى تایبەت پێک دیچت کە ئەوانیش لەم 23 هەر کرۆمۆسۆمێک لە دوو کرۆمۆسۆمى بچوکترى وەک یەک پێک هاتوە. ئەم دوو جووتە کرۆمۆسۆمە لەلایەن دایک و باوکمانەوە بۆماندێت کەهەریەک بۆ یەکێکیانە کرۆمۆسۆمێک لە دایکەو ئەوى دیکەش لە باوکە دەگوازرێتەوە بۆ مرۆفێکی تر.
ئەم کرۆمۆسۆمەى کە23 کرۆمۆسۆمى جوتى تیایە کارێکى گرنگ دەکات ئەویش دیارى کردنى رەگەزى مرۆفە کەئەگەر ((نێر بێت یان مێ)).
بۆرەگەزى نێر و مێ هێمایەکى تایبەت دانراوە کەئەوانیش بریتین لە کرۆمۆسۆمى23 کرۆمۆسۆمەکە کە هەر کرۆمۆسۆمێک لە 2 کرۆمۆسۆم پێکدێت سەبارەت بە رەگەزى مێ ئەم دوو کرۆمۆسۆمە زۆر لەیەک دەچن و بەلکو هاوشێوەى یەکترن هەریە هێماى پیتى(x)لەزمانى ئینگلیزى بۆدادەنرێت،بلام سەبارەت بەرەگەزى نێر یەکێک لەم دوو کرۆمۆسۆمە ئویتری کورتترەو جیاوازییان هەیە لەگەل کرۆمۆسۆمەکەى دیکە بۆیە هێمایەکى تایبەتیش بۆئەمکرۆمۆسۆمە دانراوە کەئەویش پیتی (Y)لە زمانى ئینگلیزى :- XY یانXX--------نێر XY + XXمێ
کرۆمۆسۆم لە چى پێکدێت -:کرۆمۆسۆم پێکدێت لەداوێکى زۆر باریکى نیمچە درێزکە بەچاو نابینرێت و لەمادەیەک پێک دێت پێى دەلێن((ترشى ناوەکىDNA))
ئەم DNA یە بریتیە لە توێکلى ریزکراو و کەهەریەک لەگەل ئەوى تەنیشتى یەکترى گرتووە و بەمە زنجیرە خانەیەکى بازنەى یەکتردەگرن و دەبێتە(جینە)یەک ، کەچى کرۆمۆسۆمێکى 46 بریتیە لە ((100000)) جینە. ئەم جینە بچوکانە چەند کاردانەوەیەکى خواردەمەنى دروست دەکات و تاوەکو (پرۆتین) دروست بکات لەکاتێک کە بەچەند قۆناغێکى ئالۆزدا تێدەپەرێت.بۆیەش جینەکان دروست دەبن و بەهۆى پرۆتین و ناوکى خانە بەمشێوەیە کرۆمۆسۆم دروست دەبێت،لەهەر خانەیەک دوو جینیەى تێدایە ،یەک لەم جینانە لەسەر کرۆمۆسۆمى کە پێشتر بە((XX)) لە دایکەوە هاتوە و ئەوی دیکەش لەسەر کرۆمۆسۆمى ((XY)) کەلە باوکەوە هاتووە.
راهێنانی بۆماوە لەمرۆفدا :-زاناکان دواى لێکۆلینەوەى زۆرى سیفەتەکانى لەشى مرۆف بۆیان دەرکەوت کە دەرکەوتن و ونبونى هەندێکیان لەگەل یاسا بۆماوەیەکانى مندالدا رێک دەکەوێت،بەلام زۆربەیان لە ئەندازەى ئم یاسایە دچنە دەرەوە،زاناکان ئەم جیاوازیەیان لەسەر ئەم دوو بنچینەیە لێکداوە کە زیاتر بۆدوو(بۆهێل)کاردەکەنە سەرخستنى سیفاتەکە یان شوێنەوارکارلەدەرخستنى ئەم جیاوازیە دەکات .
هەندێک نمونە لەم باارەیەووە...درێزى بالاى مرۆف :- سیفەتى درێزى لەم رۆفدا جیاوازە چونکە قەدى پولەکە یان درێز دەبێَََت یان کورت،مام ناوەندى نیە بەلام مندالى مرۆف یان لەباوکو دایکى درێزترە یان کورتترە یان لەنێوان پلەى هەردوکیاندایە،هۆى ئەمەش کەلە پۆلێکدا یەکچوون هۆکارى بۆماوەیى هەیە کە درێزى دیارى دەکات و هەروەها چەندین هۆکارى دیکەش وەک دەردانى هەندێک کوێرە رزێن و ماددەى خۆراکى باش،بۆیە زانستى بۆماوەى دەتوانێت لەم سیفەتەى مرۆف کاربکات بەدانانى کرۆمۆسۆم و DNA کە سیفەتى بالاى مرۆف دیارى دەکات،ئەمەو چەندین سیفەتى دیکەی مرۆف لە زانستى بۆماوەیى خۆَى دەبینێتەوە. *رەنگى چاو *قزى سپی پێشە سەر *بۆمانەوەى هەندێ بارى فەرمانى و نەخۆشى
کۆپى کردنى مرۆف -: Human transcriptionکردارى کۆپى کردنى مرۆف بریتیە لە وەرگرتنى تەێکلەى خانە جینیەکانى مرۆََف کە پیاو و دواتریش لەناو روحمى ئافرەت دەى چێنن تاکو لەگەل هێلکەى ئافرەت یەک بگرێت و تاکو ((46))کرۆمۆسۆمى تەواو دروست بێَت و دواتریش((DNA))بە کارە قورسەکانى خۆى هەلدەستێت و خانەیەکى تەواو دروست دەبێَت کە دەبێتە مرۆف، لێرەدا دوو جۆَر لەکۆپى کردنى مرۆف هەیە
*یەکەمیان:-کۆپى کردنى مرۆف بەمە بەستى دروستکردنى مرۆفێکى دیکە یان بۆزیادکردن.وەکو ئەم کۆپى کردنە لە گیانداران سەرکەوتنى بەدەست هێنا لەوانەیە لەمرۆفیش سەرکەوتن سەرکەوتن بەدەست بهێنێت.
*دووەمیان:. کۆپى کردنى خانەى مرۆف کەبەکردارى کۆپىردنى چارەسەرى ناسراوە، مەبەست لەم چارەسەر کردنەش دروستکردنى خاتەکە پێى دەلێن ((خانە رەگییەکانStem cell)) کە دەتوانێت خانەى تایبەت بە ئەندامەکانى مرۆف وەک خانەکانى(دل-مێشک-جگەر یاخود هەر ئەندامێَکى مرۆَََف)کە ئەم کردارەش پێدەلێََََن کۆپى کردنى چارەسەرى(Therapentic coling ئەمەش بۆََئەوەى بتوانین کاتى نەخۆشى هەر ئەندامێکى لەشى مرۆف نمونە ((مێََشک))کەلەکاتى توشبونى بە نەخۆشى خانەکانى ئەم ئەندامە ناتوانن دروست ببنەوە و بەهۆى راگرتنى کارى دروستبونى خانە، ئەمەش کردارێَکى زۆر پێشکوتوە و دەبێتە هۆکارێکى گرنگ بۆ چارەسەرى نەخۆشى نمونە کاتێک مرۆف توشى نەخۆشى شەکرە دێت ئەمەش بەهۆى لە ناو چونى خانەکانى پەنکریاس ى مرۆف بۆیە رادىشەکر لەلەشی مرۆف زیاد دەکات و توشى ئەم نەخۆشیە دێت ، بۆیە کاتێک ئەویش دروستکردنى (خانەى گۆلەکە)و دانانى لەم شوێنانەى کە خانەکانى پنکریاس دەچێنرێت و تاوەکو خانەى تازە دروست بکات و بەمجۆرە پەنکریاسەکە لەنەخۆشى و دواتریش کارى خانەکان چارەسەر کردنى ئەم نەخۆشیەى توشى هاتوە بەرەو چاک بونەوە دەچێت، دواتریش پەنکریاس دەکەوێتە سەر کارى ئاساى جارانى.
کۆپی کردن لەروەکدا The Botane coling
ا: توانراوە لەم لایەنەش کۆپی کردن بێبەش نەبێت لە ئەنجامدا کۆپی کردن و دروستکردنى روەکێکى تازە وەکو (ئۆرکیدە یان روەکە ئندازییە بۆماوەییەکان)کەلەملایەنەش دەتوانرێت چەندین روەکى دەسکرد بەرهەم بهێنرێت بەپێی ئارەزوى مرۆڤ وەک (نەبونى(دنک)پورتقت یاخود بونى شووتى بەبى دنک.... ئەمەو ئەم زانستە دەتوانێت زیاتر پەرە بەلایەنەکانى خۆى بدات لەگەل پێشکەوتنى رۆزانەى تەکنەلۆجا.
زانستى بۆماوە و چاکردنى بەرهەمى رٍِووەک : ئەمزانستە تەنیا لە مرۆڤ و گیانەوەران سەرى هەلنەداوە بەلکو لە ڕووەکەوەش توانرا سوود لەم زانستە ببینن، ئەمەش بۆئەوەى بتوانرێت بەسادەترین شێوە و رێگە لەبەرهەمى روەک دیارى بکەن و بەلکو جۆرەکەشى باشتر بکەن. ئەمەو زانستى بۆماوەى لە چەندین لایەنەوە جۆرەها رووەکى بە ئەنجامێک گەیاندوەو لەوانە: - *گەنمە شامى :ئەم رووەکە کەپیتێنى تیا دەبێت و دەنکە هەلالە اە نێر ئەندامەکانى سەرەوەى رووەکەکەدا دروست دەبێت و دەکەونە سەر کۆسپەکان لە خواریانەوە پاش((50))وەچە لەم هەلبزاردنانە گلگ(اکواز)کە برێکى گەورە ڕنى تیایەو توانراوە لەرێگەى بۆماوە رێزەى ڕنى زیاد بکرێت ولە(5%)بۆ(15%). هەروەها بۆ گەنم و برنج و ئەمەش بەهۆى جوتکردنى بەهۆى بۆماوە بۆنمونە((گەنمى نیمچە کورتى جاپۆنى بە گەنمى مەکسیکى پەرینراوە بەم رێگەى خوارەوە.1-قەد کورتو پتەوتر ماناى زوو گەشەدەکات و بەرگەى بادەگرێت. 2-جووتکردنى ئەم دوو جۆرە گەنمە بۆتەهۆى خۆگونجاندنى لەگەل ئەو زەویەى کە لێى دەچینرێت. 3-رووەکەکە زیاتر بەرگەى دەردو بەلاى کشتوکالى گرت. گەنمى زستانیش لەسوید دواى ئەوەى بەجۆرە گەنمى زۆر چاککراوەلە((25%))رێزەکەى بەرەو زیاتر چوو. هەروەها بەهەمان رێگە جووتکردنى لە رێگەى کرۆمۆسۆمى ناو توێکلەى وەک چەوەندەری شەکرو سێو کالکە و سەلکى گول و رازاندنەوە و چیلکەو پرتەقالیش خرایە زێر کارى بەرەو بەرهەم هێنان ى زیاترو سەرکەوتنیش بۆى بوو.