جیهان گیری

جیهان گیری

جیهان گیری فکرێکی کۆنه‌ ، به‌ڵام دیارده‌یه‌کی تازه‌یه‌ وکۆکراوه‌ی هه‌موو ئه‌و فکره‌ به‌ ناو پێشکه‌وت و خوازنه‌ی گ رتۆته‌ خۆ له‌گه‌ڵ..ئه‌و پێشکه‌وتنه‌ ته‌کنه‌ لۆجیایه‌ که‌ ئێستا شا ڵاوێکی بازاڕی جیهانی داگیر کردوه‌.
به‌ڵام ناوی جیهان گیری ناوێکی تازه‌یه‌و کراوه‌ به‌ کاڵاو به‌باڵای ئه‌م بیره‌.وه‌ بڵاو بوونه‌وی ئه‌م بیره‌ به‌ فراوانی له‌ سه‌ره‌تایی ساڵه‌کانی 90ده‌ستی پێکرد له‌ سه‌ده‌ی بیستدا په‌یوه‌ندیه‌کی گۆڕاوی له‌ ڕووی سیاسیه‌وه‌ و ئابوری و کۆمه‌ڵایه‌تی و ڕۆشنبیری ،به‌قوڵی جیهان به‌خۆیه‌وه‌ بینیوه‌.له� �� ڕاستیدا پێمان خۆش بێت یان ناخۆش ‌بێت کاریگه‌رێکی خستۆته‌ سه‌ر ووڵاتانی دواکه‌وت و له‌ڕووی پیشه‌سازیه‌وه‌به‌ هه‌مان شێوه‌ ووڵاتانی به‌ ناو ئیسلامی، خه‌ڵکی موسوڵمان.له‌ ڕاستی دا جیهان گیری(العولمة) ڕاستیه‌کی حاشا هه‌ڵنه‌گره‌ له‌ ڕووی په‌یوندیه‌وه‌ ده‌بێت هه‌موو له‌ڕاستیدا قوبوڵمان بێت.له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا جیهان گیری له‌ دووجه‌مسه‌ره‌وه‌ خۆی ده‌نوینێت..ئه‌توانین ناو ی لێبنێنیه‌که‌م / پۆزه‌تیف(ئه‌رێنی)دووهه‌م/نیگه‌تیف(نه‌رێنی) له‌م ڕوانگه‌وه‌ ده‌توانین شی بکه‌ینه‌وه‌. تێبینی: تکا� �ه‌ له‌ دوای خوێندنه‌وه‌ی بابه‌ته‌که‌ هه‌ر تێبینی و بۆچونێکتان هه‌بوو له‌لایه‌نی نوسه‌ره‌وه‌ رێگه‌تان پێدراوه‌ که‌ له‌سه‌ری ڕاو بۆچونی خۆتان ده‌رببڕن بابێ هیچ سانسۆرێک، به‌ڵام به‌ مه‌رجێک هه‌ر له‌م پێگه‌یه‌دا بێت. به‌شی یه‌که‌م س ه‌رهه‌ڵدانی جیهان گیری تێگه‌یشتن له‌سروشتی جیهان گیری هه‌ر وه‌ك له‌ پێشه‌وه‌ باسمان کرد ‌ئه‌م بیره‌ له‌ سه‌ره‌تای نه‌وه‌ته‌کاندا خۆی ده‌ر خست زۆربه‌ی زانایانی ئه‌م بواره‌ کۆك نه‌بوون له‌ سه‌ر ئه‌و زاراوه‌ی که‌ئێستا به‌کاری دێنن به‌ڵکو ناوی (گه‌ردونیه‌ت)یان (هه‌ساره‌یی)له‌ ته‌نیشتی جیهان گیریه‌وه‌ دانا بوو.ئه‌م بیره‌ گواستنه‌وه‌ی ئه‌و هێزو توانایانه‌یه‌ که‌ له‌ خۆیه‌وه‌ بگوێزریته‌وه‌ بۆ جیهان وه‌ ئه‌مه‌ش خاڵی سه‌ره‌کی جیهان گیریه‌یان ده‌توانین له‌ سێ خاڵدا کۆی بکه‌ینه‌وه‌1 نه‌هێشتنی سنور2 کۆکردنه‌وه‌ی رێکخراو پارت وکۆمه‌ڵه‌کان ...له‌ ژێر سێبه‌ری جیهان گیریدا3 په‌یوه‌ندی مرۆڤه‌کان له‌ ڕووی فه‌رهه‌نگیه‌وه‌ نه‌هێشتنی سۆزی ناسۆنالیستی و تێکه‌ڵ بوون به‌ هه‌موو کلتوره‌کانی جیهان.هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م بیره‌ زۆر کۆنه، به‌ڵام ڕۆژ ئاوا زۆر ده‌مێکه‌ کاری بۆ ده‌کات بۆ ئه‌وه‌ی بگاته‌ گۆڕینی ئه‌و لۆژیکه‌ی که‌ پێشتر خه‌ڵکی کاری بۆ ده‌کرد وه‌ بیریان له‌ وه‌ کردبوه‌وه‌ که‌ چۆن بتوانن ڕێکخستنی جیهان بکه‌ن گۆرینه‌وه‌ی بیرو ڕاکان و هه‌روه‌ها له‌ ڕووی ئابووریشه‌وه‌ تا بتوانن یه‌کتری سودمه‌ند بکه‌ن به‌ واتایه‌کی تر خۆفه‌رز کردنه‌ به‌ سه‌ر هه‌موو بیرو بۆچونه‌کانی تردا که‌ ئه‌مه‌ش له‌م چه‌ند خاڵه‌ی خواره‌وه‌دا خۆی ده‌بینیته‌وه‌.یه‌که‌م ( جۆرج لودج) ده‌ڵێت جیهان گیری بریتیه‌ له‌چڕ بوونه‌وی په‌یوه‌ندیه‌ کۆمه‌ڵگایه‌کان له‌ جیهاندا وه‌ په‌یوه‌ست بوون به‌ڕووداوه‌ کان له‌ گۆشه‌ نیگای جیهانه‌وه‌، واتا جیهان له‌ ناو له‌پی ده‌ستی خۆتا ببینه‌ره‌وه‌.دووهه‌م ( رونالد روبرستون) ده‌ڵێت جیهان گیری واتا ئه‌و نه‌شته‌رگه‌ریه‌یه ‌که‌ هه‌موو جیهان به‌یه‌که‌وه‌ ده‌بستێته‌وه‌ له‌ هه‌موو بواره‌کانی ژیاندا وه‌ك ڕۆشنبیری،ئابوری،ڕامیاری،ت ه‌کنه‌لۆژی وه‌هه‌روه‌ها ژینگه‌.سێهه‌م بریته ‌له‌ سندوقی دراوی نێوده‌وڵه‌تی جیهانی که‌ ڕێکخراوێکه‌ ڕاسته‌و خۆ پشتگیره‌ بۆ ئه‌م فکره‌ له‌ ڕووی ئابوری بۆ ووڵاتانی دواکه‌وتو له‌ ڕووی به‌کارهێنانی ئه‌و ته‌کنه‌لۆژیایانه‌ی که‌ ئێستا جیهان سودمه‌نده‌ لێی، وه‌کاری ئه‌م رێکخراوه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئاستی توانای مرۆڤه‌کان به‌رز بکاته‌وه‌ تا بتوانێت کاڵا کانی بفرۆشێت. چواره‌هه‌م بر� �تیه‌ له‌ جیهان گیری گه‌ردوونی ئه‌مه‌ش ڕه‌چاوی هیچ سنورێک ناکات بۆ ده‌ست تێوه‌ردانی کۆمه‌ڵگا له‌ ڕووی ڕامیاری،ئابوری،رۆشن بیری ته‌نانه‌ت مۆراڵیش.واتا ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌ت هیچ بایه‌خێکی نیه‌!. که‌واته‌ لێره‌وه‌ ده‌توانین ڕه‌هه‌ندی مێژووی جیهان گیری دابه‌ش بکه‌ین به‌ سه‌ر چه‌ند قۆناخێك دا.ئه‌م ڕه‌هه‌نده‌ مێژوویه‌ له‌ کۆنه‌وه‌ سه‌ر چاوه‌ی گرتوه‌ به‌ڵام به‌م شێوه‌ی ئێستا گه‌شه‌ی نه‌کردوه وه‌ ده‌توانین بڵێن بۆچونێکی کۆمه‌ڵا‌یه‌تی ڕۆشنبیری گه‌ردونیه‌ له‌ جێگاو کاتی خۆیدا پێوستی به‌ نه‌شو نمایه‌.له‌ پێنج قۆناغی سه‌ره‌کیدا خۆی ده‌بینێته‌وه‌..‌قۆناغی یه‌که‌م بریتیه‌:له‌ کۆرپه‌له‌ییواتا قۆناغی ته‌کوین که‌ به‌رده‌وام بوو ئه‌م قۆناغه‌ له‌ ئه‌وروپا تا سه‌ده‌ی پانزده‌و نیوه‌ی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌، گۆڕانکاریه‌کی باشی به‌خۆیه‌وه‌ بینی به‌ فراوانی له‌ گۆمه‌ڵگای نه‌ته‌وه‌ی گۆشه‌نگای کاسۆلیکیه‌وه‌ وه‌ بووه‌ بیرێکی مه‌رکه‌زی جیهانی،‌ سه‌ره‌تایی جوگرافیایه‌کی پێشکه‌وت وله‌ ڕوا‌نگه‌ی مرۆڤیه‌تیه‌وه‌ بیرێکی نوێ بوو به‌ هیومانیتزم ناوبرا یان به‌سه‌رده‌می له‌دایک بوونه‌وه‌ ڕێکخستنه‌وه‌ی گۆمه‌ڵگای ڕۆژئاوا له‌ سه‌ر بوونیادی نه‌ته‌وه‌یی که‌ ئه‌مه‌ سه‌ره‌تا بوو بۆ نه‌شو نماکردنی بیری جیهان گیری به‌ڵام به‌ ڕوویه‌کی تردا. قۆناغی دووه‌م بریتیه‌: له‌ پێگه‌یشتن ده‌ست پێکردنی ئه‌م قۆناغه‌ له‌ ئه‌وروپا له‌ ناوه‌راستی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌وه‌ تا حه‌فتاکانی سه‌ده‌ی نۆزده‌ی به‌خۆیه‌وه‌ بینی که‌به‌ گرنگترین قۆناغ داده‌نرێت که‌ کۆك بوونه‌ له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌ما فکریانه‌ی که‌ ده‌ووڵه‌تان ڕێکه‌وتنام� �‌ ی په‌یوه‌نده‌کانی خۆیان به‌شێوه‌یه‌کی ئاشکرا گرێدا وه‌ کۆمه‌ڵیك له‌ پڕۆتۆکۆلاتی مرۆڤایه‌تی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ ئیمزا کرا وه‌ په‌یوه‌ندیه‌کی باش له‌ نێوان ده و‌ڵه‌تانی تری دونیا دروست کرا له‌ سه‌ر بنه‌مایی نه‌ته‌وه‌یی و جیهان و ئابوری هه‌ر چه‌ند کۆمه‌ڵێك کێشه‌ دروست بوو له‌ نێوان ده‌وڵه‌تانی ئه‌وروپی و دان پێدانانی ده‌وڵه‌تانی تری جیهان له‌لایان ڕۆژئاواوه‌. قۆناغی سێهه‌م بریتیه‌: له‌ قۆناغی ده‌رچونئه‌م قۆناغه‌ له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌وه‌ ده‌ستی پێکرد تا ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی بیست. بڵاوبوونه‌وه‌ی جیهان گیری له‌م سه‌رده‌مه‌دا ناڕاسته‌و خۆ به‌ چوار ئاقاری گرنگدا‌ خۆی ده‌نوێنێت ( کۆمه‌ڵگای نه‌ته‌وه‌یی)،(سیسته‌می جیهانی کۆمه‌ڵگاکان)، (تێگه‌یشتن له‌ مافی تاکه‌ که‌س)،(تێگه‌یشتن له‌ مرۆڤایه‌تی) له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا مافدان به‌ تایبه‌ت مه‌ندی کۆمه‌ڵگا نه‌ته‌وه‌ییه‌کان وه‌ توانای ژیان له‌م کۆمه‌ڵگایانه‌دا ئه‌گه‌رچی خاوه‌نی دوو ناسنامه‌ی جیاوازیش بێت. لێره‌وه‌ ده‌ست پێکردنی خاڵی ده‌رچوونه‌ تازه‌ کردنه‌ وه‌ی فکری مرۆڤایه‌تییه‌ له‌ گه‌ڵ جێبه‌جێکردنی دا . به‌ڵام ئه‌مه‌ بووه‌ هۆی کۆچێکی جیهان گیری هه‌رچه‌نده‌ شێوه‌ی په‌یوه‌ندی په‌ره‌ی سه‌ند به‌ شێوه‌یه‌کی بێ شومار توانی گه‌شه‌یی په‌یوه‌ندی جیهان گیری گه‌ردوونی دروست بکات وه‌ك یاری ئۆڵمپیات،خه‌ڵاتی نۆبڵ... به‌ڵام ڕووداوی قۆناغی جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م ڕویداو( عصبةالامم) دروست بوو. � � : قۆناغی چواره‌م بریتیه‌:له‌ کێشه‌ی گرتنه‌ ده‌سه‌ ڵات به‌رده‌وام بوو ئه‌م قۆناغه‌ تا سه‌ده‌ی بیست و ساڵه‌کانی شه‌ست جیاوازی بیرو بۆچونه‌ جیهانیه‌کان و دروست کردنی میحوه‌ری هاوپه‌یمانی و جه‌نگی سارد و پاشان دروست کردنی بۆمبی ئه‌تۆمی،هه‌ڵدانی مانگی ده‌ست کرد و چوونه‌ سه‌ر مانگ، دروست بوونی ده‌سه‌ڵاتی نه‌ته‌وه‌یه‌گرتوه‌کان‌ ، سه‌ر هه‌ڵدانی جیهانی سێهه م. قۆناغی کۆتایی بریتیه‌: له‌ قۆناغی دڵنیا نه‌بوون: ده‌ست پێکردنی ئه‌م قۆناغه‌ له‌ شه‌سته‌کانه‌ وه‌ ده‌ست پێده‌کات له‌دوای دروست کردنی چه‌کی ئه‌تۆمی و کیمیایی،بایه‌لۆژی . خۆکردن به‌ماڵی ڕۆشنیر‌یه‌ جیهانیه‌ کاندا وه‌ بڵاو بوونه‌وه‌ی سیسته‌می مافه‌کانی مرۆڤ و گرنگی دان به‌ شارستانیه‌تی فه‌لسه‌فه‌ی دامه‌زراندنی چه‌نده‌ها ڕێکخراوی پیشه‌ی و کۆمه‌ڵه‌کانی مافی مرۆڤ له‌ جیهاندا پاشان ڕوخاندنی سۆڤیه‌ت و ڕوخاندنی دیواری به‌رلین وه‌ پاشان گرنگی دان به‌سه‌رمایه‌کانی جیهان خستنه‌ گه‌ڕو ‌ نه‌هێشتنی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ی و دروست کردنی فابریکی گه‌وره‌ پێکهاته‌که‌ی له‌ که‌مه‌ نه‌ته‌وه‌یه‌کان و بڵاو کردنه‌وه‌ی فکری کاپیتالیزمی پشتگیری کردنی وه‌ گه‌وره‌کردنی شۆڕشی پیشه‌سازی به‌ هه‌موو وورده‌کاریه‌کانیه‌وه‌ له‌ڕوی کیمایی،ئه‌لکترۆنی .په‌یوه‌ندی هه‌موو ته‌کنه‌ لۆژیاکانی سه‌رده‌م وه‌ بۆیه‌ ده‌ڵێن ئابووری پشتگیرێکی ته‌واوی جیهان گیریه‌ وه‌ فراوان کردنی بازاڕی جیهانی پێشبڕکێ کردن تیدا(1947)له‌م ساڵه‌وه‌ توانرا بازاڕی جیهانی بۆ جیهان گیری ئاماده‌ بکرێت وه‌ خۆسه‌پاندنی و دروست کردنی ڕێکه‌وتن نامه‌ی بازاڕی جیهانی که‌ له‌ ساڵی (1950) بریتی بوو له‌(308)بلیون دۆلار، به‌ڵام تا ساڵی (1993) گه‌یشته‌ (3.80) ترلیۆن له‌گه‌ڵ زیاد بوونی قه‌رزدا ئالێره‌وه‌ بۆ� �ان ده‌ر ده‌که‌وێت که‌ بازاڕی جیهانی پشتگیری ته‌واو وه‌ به‌ دڵنیا بوونیشه‌وه‌ بۆ جیهان گیری ئه‌م فابریکانه‌ که‌ خاوه‌نه‌کانیان خاوه‌نی ناسنامه‌ی جیاوازن و هه‌ر ئه‌وانیشن سه‌رکردایه‌ت� � جیهان گیری ده‌که‌ن واتا ده‌ست که‌وته‌ نیشتیمانیه‌کان بوون به‌ ده‌سکه‌وتی جیهانی وه‌ دروست بونی ئه‌و کارگا‌نه‌ پێك هاته‌که‌ی هه‌موو خه‌ڵکی ناسنامه‌ جیاوازن تا کۆمه‌ڵگایه‌کی مه‌ده‌نی هاوچه‌رخ پێک بێت دوور له‌ ته‌سك بیری نه‌ته‌وه‌ی له‌ دروست بوونی ئه‌م ئه‌م بیره‌ (35.000) نوسینگه‌ دروست بووکه‌ پێکهاته‌که‌ی بریتیه‌ له‌ خه‌ڵکی ناسنامه‌ جیاواز و(170.000) به‌شی له‌ جیهاندا بڵاو بۆته‌وه‌ که‌ (300) له‌ ڕێژه‌کی زۆر سه‌رسوڕماندان که‌ ده‌توانن داهاتی جیهان (%25) دابین بکات یان بڵێین پێوستیه‌کانی جیهان دابین بکه‌ن. به‌ڵام له‌ هه‌مووی سه‌رسوڕهێنه‌ر تر ئه‌وه‌یه‌ که‌ زۆرینه‌ی ئه‌و دامه‌زراوانه‌ له‌ چوار ووڵاتی جیهانه‌وه‌ سه‌رچاوه ‌ده‌گرن ئه‌و ووڵاتانه‌ برتین له‌ ووڵاته‌ یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا،ژاپۆن، ئه‌ڵمان،سویسرا.که‌ نزیکه‌ی (20.000) دامه‌زراوه‌ له‌وێوه‌ سه‌رچاوه‌یان گرتوه‌.!پا� �ان ووشه‌ی جیهان گیری ئه‌م ووشه‌یه‌ له‌ ڕاستیدا له‌ ووڵاته‌ یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکاوه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتوه‌ که‌ پێ ده‌وتریت به‌ عه‌ره‌بی(العولمة) به‌ینگلیزی پێ ده‌وترێت.....) ئه‌م سیسته‌مه‌ نوێ جیهانیه‌.......Globalization( بریتی ه‌ له‌بچوك کردنه‌وه‌ی جیهان له‌ هه‌موو ڕووه‌کانی پێداوستی مرۆڤه‌وه‌ وه‌ك په‌یوه‌ندیه‌کان،ئابووری� �� �ڕۆشنبیری.....هتدله‌م به‌شه‌دا ته‌نها پێداچونه‌وه‌یه‌کی سانا بوو بۆ تێگیشتن له‌ جیهان گیری پاشان ده‌مه‌وێت به‌ خوێنه‌ری ئازیز بڵێم که‌ بۆ سه‌رخستنی ئه‌م بیره‌ سێ دامه‌زراوه‌ی سه‌ره‌کی جیهانی پشتگیری له‌ جیهان گیری ده‌که‌ن له‌هه‌موو بواره‌کانی وه‌ك سه‌ربازی،ئابووری،هه‌موو فه‌رهه‌نگه‌کانی تری .یه‌که‌م: سندوقی دراوی نێو ده‌وڵه‌تیدووهه‌م: بانکی جیهانیسێیه‌م: ڕێکخراوی بازری جیهانی